ولادت
شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، در سال ۳۳۶ هجرى در حوالى بغداد ديده به جهان گشود.
شخصيت علمى
شيخ مفيد از چهرههاى بسيار درخشان شيعه در جهان اسلام مى باشد.
او هم متكلم است و هم فقيه. ابن نديم در فن دوم از مقاله پنجم«الفهرست» كه در باره متكلمان شيعه بحث مىكند، از او به عنوان« ابن المعلم» ياد كرده و او را ستايش مىنمايد. كتاب معروف او در فقه نيز«المقنعة» است.
ابو يعلى جعفرى كه داماد مفيد بوده است، مىگويد:
« مفيد شبها مختصرى مىخوابيد و بقيه شب را به نماز يا مطالعه يا تدريس يا تلاوت قرآن مجيد مىگذرانيد.»
آغاز تحصيلات
شيخ مفيد از شاگردان ابن ابى عقيل است. وى در حومه بغداد ديده به جهان گشود و دانشهاى ابتدايى را در خانواده و زادگاه خويش به پايان برد.
او در يك خانواده پرسابقه و اصيل در تشيع و از سلاله نيكان و پاكان به دنيا آمد. سراسر وجود خاندان او مالامال از عشق به اهل بيت رسالت عليهم السلام بود.
وى راهى بغداد گرديد و در آنجا از محضر اساتيد و دانشمندان كسب علم و دانش نمود تا در علم كلام، فقه و اصول سرآمد دانشمندان گرديد.
شيخ مفيد و بزرگان
شيخ مفيد از ديدگاه دانشمندان شيعه و سنى داراى جايگاهى رفيع است كه به كلماتى از بزرگان اشاره مىكنيم:
۱- نجاشى، شاگرد نامدار و مورد اعتماد شيخ مفيد در باره او مى گويد: « محمد بن محمد بن نعمان بن عبد السلام بن جابر بن نعمان بن سعيد بن جبير، شيخ و استاد ما است- كه رضوان خدا بر او باد- فضل او در فقه و حديث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است كه توصيف شود. او تاليفات متعددى دارد.»
۲- شيخ طوسى، شاگرد ارزنده مكتب او، در باره استاد در«فهرست» مىنويسد: « محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم، از متكلمان اماميه است. در عصر خويش رياست و مرجعيت شيعه به او منتهى گرديد. در فقه و كلام بر هر كس ديگر مقدم بود. حافظه خوب و ذهنى دقيق داشت و در پاسخ به سؤالات، حاضرجواب بود او بيش از ۲۰۰ جلد كتاب كوچك و بزرگ دارد.»
۳- ابن حجر عسقلانى نيز درباره او مىگويد: « او بسيار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسيارى از محضر او بهره بردند. او بر تمام شيعيان حق دارد. پدرش در« واسط» زندگى مى كرد و به آموزگارى مىپرداخت و در« عكبرى» كشته شد. گفته مىشود كه عضد الدوله به ملاقات او مىشتافت و هنگام مريضى به عيادت او مىرفت.»
۴- عماد حنبلى، يكى ديگر از دانشمندان اهل سنت درباره او مىگويد: « او بزرگى از بزرگان اماميه و رئيس بخش فقه و كلام و مباحثه مىباشد. او با پيروان هر عقيده به مباحثه و مناظره مىپرداخت. موقعيت شايان توجهى در تشكيلات دولت آل بويه داشت. او صدقه فراوان مىداد. بسيار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوشلباس بود.
او مورد زيارت و ملاقات عضد الدوله قرار مىگرفت. نزديك ۷۶ سال عمر كرد و بيش از ۲۰۰ جلد تاليف دارد. تشييع جنازه او شهرت دارد. در تشييع او بيش از ۸۰ هزار نفر از شيعيان شركت جستند و درگذشت او در ماه رمضان بود. رحمت خدا بر او باد…».
اساتيد
از جمله اساتيد اويند:
۱- ابن قولويه قمى ۲- شيخ صدوق ۳- ابن وليد قمى ۴- ابو غالب زرارى ۵- ابن جنيد اسكافى ۶- ابو على صولى بصرى ۷- ابو عبد الله صفوانى
شاگردان
۱- سيد مرتضى علم الهدى ۲- سيد رضى ۳- شيخ طوسى ۴- نجاشى ۵- ابو الفتح كراجكى ۶- ابو يعلى جعفر بن سالار
تاليفات
بنا بر نقل شيخ طوسى، شاگرد برجسته شيخ مفيد، وى بالغ بر ۲۰۰ عنوان كتاب تأليف نموده است، از جمله:
۱- المقنعة ۲- الفرائض الشرعية ۳- أحكام النساء ۴- الكلام في دلائل القرآن ۵- وجوه إعجاز القرآن ۶- النصرة في فضل القرآن ۷- أوائل المقالات ۸- نقض فضيلة المعتزلة ۹- الإفصاح ۱۰- الإيضاح ۱۱- النکت الاعتقادیه ۱۲- الفصول المختاره ۱۳- تصحیح الاعتقادات الامامیه ۱۴- الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ۱۵- الاختصاص
وفات
شيخ مفيد در سال ۴۱۳ هجرى، در بغداد و پس از ۷۵ سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجليل فراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت.
شيخ طوسى، كه خود در تشييع جنازه او حضور داشته است، مىگويد:
روز وفات او از كثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گريستن بر او، همانند و نظير نداشته است. هشتاد هزار تن از شيعيان او را تشييع كردند و سيد مرتضى علم الهدى بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد عليه السلام، پايين پاى آن حضرت، نزديك قبر استادش ابن قولويه، مدفون گرديد.
(برگرفته از نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور)